Сборник казахских пословиц в переводе на русский и английский языки
Составитель
учитель начальных классов
Сурумбаева О.б.
Перевод на английский язык —
магистр филологии Абенова А.К.
Кіріспе
Көркем сөз өнерінің тілдік және әдеби бұлақтары санатына жататын мақал – мәтелдер мән – мазмұнының тереңдігімен, өткірлігімен, өміршеңдігімен ерекшеленеді. Көлемінің ықшамдығына қарамастан, бейнелі тілдік бірліктер нақты да күрделі ойдың себеп – салдарын, халықтың өмір тәжірибесінің қорытындысы мен дәлелін қатар білдіреді. Онда халықтың тарихы, саяси өмірі, тұрмыс – тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық мәдениеті жан – жақты көрініс тапқан. Терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық сипатқа ие тұрақты орамдар. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің грамматикалық – лексикалық жүйесінде өзіндік із қалдырып отырғаны белгілі, алайда өзінің тұлғалық және мағыналық біртұтастығын сақтап қалған тілдік бірліктер — мақал-мәтелдер. Ол халықтың өзінше шағын ауызша энциклопедиясы ғана емес, ұстаздық, тәлімгерлік роль де атқарады, адам бойындағы барлық жақсылықты асқақтатып, жамандықты жерлеп,бала тәрбиесінде ерекше орын алатын халық даналығы. Мұндағы ақыл-кеңестер қысқа да нұсқа, әрі тұжырымды болды. Халық даналығы ата-анаға ұрпақ тәрбиесі жөнінде өзінен бұрынғылардың моральдық-психологиялық, медициналық-гигиеналық, өнер-сайыскерлік ой-пікірлерін де шоғырландырып, бүкіл халықтың тәлімдік тәжірибесін мирасқа қалдырып отырды. Мақал-мәтелдер белгілі бір шешіммен істің дұрыстығын анықтайтын логикалық қызметтің эталоны тәрізді адамның ой-әрекеттерінде маңызды роль атқарып отырады. Мақал мен мәтелдер халық санасында талай жылдар мен ғасырлар бойында қалыптасып, тұракталып қалған да, сөйлегенде дайын тілдік құбылыс ретінде қолданылады.Мақал-мәтелдер — халық даналығының, көрегендігінің айнасы, тіл байлығының алтын қазынасы. Олардың көбі өмір шындығының қорытындысы.
Появление пословиц и поговорок нельзя обозначить конкретной датой, они пришли к нам из глубины веков, народ их сочинял в любые периоды истории, и в современной жизни их тоже складывают. Специалисты всех стран изучают этот интереснейший жанр устного творчества народа, и не могут полностью его разгадать. В одном из казахских изречений сказано, что речь без пословицы, все равно, что еда без соли. Не аппетитна и не очень приятна на вкус пища, в которую не положили соль, и разговор без поговорок и пословиц тоже неинтересен. Казахи во все времена уважают слово и считаются с его силой. Бии, никогда не применяя физической силы лишь словами лечили людей, мирили вражески настроенные семьи, решали конфликтные ситуации, помогая избежать кровопролитие, прекратить его, достаточно было произнести всего одно изречение.
Казахские пословицы впитали в себя силу духа казахов, веру в справедливость, заботу о близких людях, семейные ценности. Пословицы у казахов четкие и иногда комичные. В них вложены мысли неимоверной глубины, их суть понять легко. Поэтому они веками передавались из уст в уста и держатся в памяти и нынешнего поколения. Через этот жанр можно наблюдать периоды становления народа.
Всех казахских пословиц сосчитать невозможно. Поговорки и пословицы на казахском языке вошли в сокровищницу мировой культуры — они отражают не только самобытность и культурное наследие казахского народа, они впитали мудрость многовекового обогащения культурным опытом с другими народами и особенно с русским.
Нам, учителям, всё чаще приходится задумываться о том, какой вклад мы можем внести в изучение, сохранение и развитие казахского языка?
Изучение пословиц и поговорок может сыграть важную роль в интеллектуальном и нравственном развитии школьников, поможет пополнить словарный запас, сохранить богатство казахского языка, как величайшее наследие наших предков. Если наши дети будут владеть знаниями казахских пословиц и поговорок, то они смогут чаще употреблять их в своей разговорной речи, что будет способствовать ещё более глубокому изучению казахского языка. А знание перевода казахских пословиц на русский и английский языки позволит реализовать главные задачи по внедрению триединства языков, пропагандируемого Президентом РК Н.А.Назарбаевым.
Данный сборник включил в себя те пословицы, с которыми чаще всего встречаются школьники: пословицы о Родине, о народе, о труде, о знании.
Appearance of proverbs and sayings can’t be designated by concrete date, they came to us from ancient days, and people composed them during any periods of history, and in modern life as well. Experts of all countries study this most interesting genre of oral works of the people, and can’t solve it completely. In one of the Kazakh sayings it is told that speech without a proverb, all the same, that food without salt. The Kazakhs respect at all times the word and reckon with its force.
Proverbs and sayings in the Kazakh language absorbed strength of mind of Kazakhs, belief in justice, care of close people, family values.
Kazakh proverbs are accurate and sometimes are comical. Thoughts of incredible profundity are enclosed in them, their essence easy to understand. Through this genre it is possible to observe the periods of formation of the people.
It is considered at Kazakhs proverbs and sayings to be phrases with the poetic beginning. The essence of thought will be seen even by the small child. The most various subjects are opened in them, mind and independence of the people is shown. All Kazakh proverbs can’t be counted.
Studying of proverbs and sayings can play an important role in intellectual and moral development of younger school students, and will help to fill up a lexicon of pupils, to keep richness of the Kazakh language, as the greatest heritage of our ancestors.
This collection includes those proverbs which school students meet most often: proverbs about the Homeland, about the people, about work, about knowledge. The translation of the Kazakh proverbs into Russian and into English will help to learn their sense that will promote the best storing.
№
п/п На казахском языке На русском
языкеНа английском языке
О РОДИНЕ
1 Отан – елдің анасы, ел – ердің анасы.
Родина – мать народу, народ – мать джигиту.
Motherland is the mother to the people, the people is the mother to dzhigit (horseman).
2 Туған жердей жер болмас, туған
елдей ел болмас. Нет земли лучше Родины,
нет людей лучше, чем на Родине.
The best people are in your motherland.
3 Отан оттан да ыстық. Родины тепло жарче огня.
The Motherland can get you warm better than fire.
4 Ел іші – алтын бесікРодная земля – золотая колыбель.
There is a lot of gold in some places, but still the Motherland is dearer than gold.
5 Ел-елдің бәрі жақсы, өз елің бәрінен де жақсы Все земли хороши, а своя – всех лучше.
Any land is good but the Motherland is the best.
6 Ер елінде, гүл жерінде. Цветы лишь на своей поляне – цветы, человек лишь на Родине – человек.
Flowers are flowers when they are on their own glade, man is a man only when he is at his Motherland.
7 Отан үшін күрес – ерге тиген үлес. Джигита доля – за Родину стоять.
Horseman’s honor is to stand for the country.
8 Отансыз адам – ормансыз бұлбұл. Человек без Родины, что соловей без леса.
The people without thieves are like the land without wolves.
9 Туған жердің қадірін шетте жүрсең білерсің. На чужбину попав, поймешь, как дорога Родина.
Getting a foreign land, you will understand how precious homeland is.
10 Үйде оңбаған, түзде де оңбайды. Если не нашел счастье дома,
не обретешь и на чужбине.
If you don’t find happiness at home, you will not gain it in a foreign country.
11 Бақа көлінде патша, балық суында патша, жігіт елінде патша.
Лягушка – на болоте царь, рыба – в воде, джигит – на Родине. A frog in a swamp is a King, a fish is the King of the water, but dzhigit (horseman) is a King in homeland.
12 Туған жердің ауасы да шипа. На Родине и воздух – лекарство.
Even air in your land can cure.
13 Егілмеген жер жетім, елінен айырылған ер жетім. Незасеянная пашня – сирота, джигит без Родины – сирота.
A field looks lonely if it has not been sowed and a dzhigit looks lonely if he does not have a Motherland.
14 Отанға опасыздық еткенің,
өз түбіңе өзің жеткенің. Родину предать – себя заживо схоронить.
To betray the Motherland is as bad as to bury yourself alive.
15 Құртақандай торғай да, өз ұясын қорғайды. Маленький воробей и тот свое гнездо оберегает.
As small as sparrow is, it still protects its nest.
16 Өз елінде кортышқан да батыр. В своей норе и крот чувствует себя сильным.
Even a mole feels strong when it is in his hole.
17 Әркімнің өз жері – жұмақ. Родная земля – каждому рай.
Native land is a paradise for everybody.
18 Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық. На Родине и дни, и ночи прекрасны.
Days and nights are beautiful in your Motherland.
19 Туған жердің жуасы да тәтті. И лук на Родине сладок.
An onion can be as sweet as honey if it grows in your Motherland.
20 Пәлен жерде алтын бар, өз жеріңдей қайда бар. Где-то, говорят, золота навалом, но Родина лучше и без золота даром.
There is a lot of gold in some places, but still the Motherland is dearer than gold.
О ДРУЖБЕ И ТОВАРИЩЕСТВЕ
1 Тату үйдің бақыты тасыр,
Ұрыс-керіс үйдің ырысы қашар. Дружный дом – счастья полон,
дружбу потерял – счастье расплескал.
A friendly house is full of happiness, but if you lose friendship you will spill happiness.
2 Жолдасы көптің – олжасы көп. Друзей много – шире дорога. Many friends – wider roads.
3 Қимас досың сұраса, қимасыңды бересің. Для друга сердечного от сердца отрывают.
I will give you the shirt off my back.
4 Сыйласу екі кісіге бірдей. Дружба крепка взаимностью.
Friendship is strong by mutuality.
5 Туысы жақын жақын емес,
қонысы жақын жақын. Доброе соседство прочнее родственных уз.
The kind neighborhood is stronger than related bonds.
6 Татулық – табылмас бақыт Дружба – богатство бесценное.
Friendship is a priceless wealth
7 Ағаш тамырымен, адам досымен мықты. Дерево крепко корнями, а человек – друзьями.
The tree is strong by its roots, and the person by his friends.
8 Жаман жолдастан мықты таяқ. Крепкая палка лучше плохого попутчика.
The strong stick is better than the bad fellow traveler.
9 Дос сыртыңнан мақтар,
дұшпан көзіңе мақтар. Друг хвалит за глаза, недруг – в глаза.
The friend praises behind your back, the foe tells the truth in your face.
10 Жаман жолдастан жақсы дұшпан артық. Чем плохой друг, лучше достойный враг.
It is better to have a worthy enemy, than a bad friend.
11 Күлме досыңа, келер басыңа. Над бедой друга не смейся, то же может случиться и с тобой.
Don’t laugh at friend’s trouble, the same can happen with you.
12 Ерегескен ел болмайды,
есептескен дос болмайды. Где нет взаимности — там единства нет, где корысть — там дружбы нет.
Where there is no reciprocity there is no unity, where there is self-interest there is no present friendship.
13 Дос таппай көңіл тыным таппас. Друга нет – душе покоя нет. If you don’t have a friend, you don’t have the quiet of the mind.
14 Жолаушыға жолдан жолдас қосылар.
Путник в пути обретает друга. The traveler finds a friend in a way
15 Досы жоқ адам –
тұзы жоқ тағам. Жить без друзей, что есть пищу без соли.
To live without friends is like the food without salt.
16 Жартыны жарып жеген –
татулықтың белгісі. Настоящие друзья половину разделяют поровну. True friends divide a half equally.
17 Заттың жаңасы жақсы,
достың ескісі жақсы. Одежда хороша новая, а друг – старый.
The clothes are good when they are new, and the friend is good when he is an old friend.
18 Мың жолдас жақсы, мың жолдастан бір дос жақсы. Хорошо иметь тысячу друзей,
а еще лучше – иметь одного верного друга.
It is good to have one thousand friends, and it is even better to have one loyal friend.
19 Жолдасын тастаған жолда қалар. Бросивший друга без друзей остается.
He who leaves a friend has no friends.
20 Жақсымен жүрсең, жақсы боларсың, жаманмен жүрсең,
жын ұрып, бақсы боларсың. С хорошим дружить – самому хорошим быть, с глупым водиться – с пути сбиться. To be friend with good person means to be good, to be friend with silly person is to go wrong way.
О НАРОДЕ
1 Өзін өзі білген ер бақытты,
өзін өзі билеген ел бақытты. Счастлив джигит, знающий себе цену, счастлив народ, сам собой правящий.
That dzhigit is happy who knows his price. People are happy who rule themselves.
2 Су жүрген жер береке, ел жүрген жер мереке. Где вода – там достаток, где народ – там праздник.
Where water is, there prosperity, where people are, there a holiday.
3 Айна айна емес, халық айна. Зеркало правды – народ.
The mirror of the truth is the people.
4 Халық қартаймайды, қара жер қартаймайды. Народ, как и земля, старости не знает.
The people, as well as the earth, don’t know an old age.
5 Халыққа қарсы жүру — ағысқа қарсы жүзу. Против народа идти – против течения плыть.
To go up against people is like to swim against the current.
6 Көппен көрген ұлы той. Пережитое вместе с народом– великий праздник.
Enduring together with the people is a great holiday.
7 Халық қатесіз сыншы. Народ – безошибочный судья.
A people are the faultless judge
8 Халық – дана. Народ – мудр.
The people are wise.
9 Көптің қолы көкке жетеді. Народ подтянется – до неба дотянется.
When the people will stand up, they can reach the sky.
10 Ел артындағы шаң жұтады,
ел алдындағы май жұтады. Идущий во главе народа масло глотает, отставший от народа пыль глотает.
Who leads the people will swallow butter, who lags behind the people will swallows dust.
11 Халық қаһары қамал бұзар. Гнев народа крепости разбивает.
The people’s wrath can destroy even fortresses.
12 Жол жолға жалғасады,
ел елге жалғасады. Дорога с дорогой сходится,
народ с народом сходится.
A road can mean another road, the people can get closer to people.
13 Елін сатып асаған,екі күн-ақ жасаған. Кто брюхо набил, предав свой народ, тот двух дней не проживет.
The road meets with the road, the people meet with the people.
14 Жалғыз жүріп жол тапқанша, көппен бірге адас. Лучше блуждать вместе с народом, чем находить дорогу одному. It is better to roam together with the people, than to find the road by yourself.
15 Қасықпен көлді құрта алмайсың, қастықпен елді құрта алмайсың. Ложкой море не вычерпаешь, силой народ не покоришь. One cannot bail out the sea with the spoon, one cannot conquer a people with force.
16 Қөптен бақыт құтылмас. Счастье от народа не уйдет.
Happiness will not leave the people.
17 Көп күлкісі күннен де жылы. Улыбка народа солнца теплей.
People’s smile is hotter than the sun.
18 Елді сыйлағаның — өзіңдісыйлағаның. Уважать народ – себя уважать. To respect the people means to respect yourself.
19 Кеңесті елде кек болмас. Среди спаянного народа вражде нет места. If the people are united, there is no place for hostility.
20 Ел ұлсыз болмас, жер гүлсіз болмас. Нет земли без цветов, нет народа без сынов.
There is no earth without flowers, there are no people without sons.
21 Айрылған болсаң еліңнен,
қуатың кетер беліңнен. С народом расстанешься – силу потеряешь.
If you leave the people, you will lose your force.
22 Елге дұшпан жерге сыймас,
жерге дұшпан елге сыймас. Врагу народа нет места на земле, врагу земли нет места в народе.
There is no place on the Earth to the enemy of the people, and there is no place among the people to the enemy of the Earth.
О ЕДИНСТВЕ, СОГЛАСИИ И СПЛОЧЁННОСТИ
1 Ел бірлігі – ел теңдігі. В единстве народа – его свобода.
Freedom is in the unity of the people.
2 Бірлік болмай тірлік болмас.
Без единства жизни нет.
There is no life without unity.
3 Ынтымақ жүрген жерде ырыс бірге жүреді.
Единство и счастье – едины.
Unity and happiness are united.
4 Бірлікті ел бұзылмас. Единство народа все беды отводит.
The unity of the people takes away all troubles.
5 Жұмыла көтерген жүк жеңіл. Легка ноша поднятая сообща.
The burden lifted together is easy.
6 Бірлік жоқ болса, ұйым жоқ,
ұйым жоқ болса, күйің жоқ.
Нет согласия – нет единства, нет единства – нет счастья.
No consent –no unity, no unity – no happiness.
7 Саусақ бірікпей ине ілікпейді. Пока пальцы не сойдутся и иголку не ухватишь.
You won’t catch a needle while fingers don’t meet.
8 Кең киім тозбайды, кеңесші ел азбайды. Просторная одежда износа не знает, сплоченный народ бедствий не ведает.
You can’t wear wide clothes out, as the united people don’t know disasters.
9 Кеңесіп пішкен тон келте болмас. Шуба, скроенная сообща, не будет коротка. The fur coat which has been cut out altogether, won’t be short.
10 Кемедегінің жаны бір. У плывущих на одном корабле – душа одна.
They who are floating by one ship have one soul.
11 Теңге тиыннан, ынтымақ ұйымнан. С копейки собирается рубль,
с единства начинается дружба.
The ruble gathers from kopeck, friendship begins with unity.
12 Байлық – байлық емес, бірлік – байлық. Истинное богатство не в достатке, а в единстве.
True wealth is not in prosperity, but in unity.
13 Кеңеспен шешкен шешімнің кемісі болмас. Сообща принятое решение – самое мудрое решение. The decision made together is the wisest decision.
14 Қол жұмылмай – жылынбайды. Пока пальцы не сожмутся в кулаке, руки не согреются.
While fingers won’t clench in a fist, hands won’t be warmed.
15 Ырыс алды – ынтымақ. Начало счастья – согласие.
The beginning of happiness is consent.
О ГЕРОИЗМЕ
1 Еліңді сүйсең, ерлік істейсің. Любовь к родине героизм рождает. Love for the country gives rise to heroism.
2 Батырға оқ дарымайды, батылға жау жоламайды. Батыра пуля не берет, храброго враг сторонится.
The bullet doesn’t take a shot at batyr, the enemy avoids a brave man.
3 Жауынгерге жара да жарасады.
Воина и раны красят. The soldier even wounds adorn.
4 Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі. Герой рождается на счастье народу и умирает за народ.
The hero is born to the people for luck and dies for the people.
5 Ерліктің шарты — өзіне сенгендік.
Закон мужества – верить в себя. The courage law is to believe in itself.
6 Ер жігітке өлім бар да, қорлық жоқ. Для героя смерть есть, позора – нет. The death can be for the hero, but there is no place for a shame.
7 Батырға таяқ та – жарақ.
Батыру и палка оружие. Even a stick can be a weapon to the batyr.
8 Жауға жаныңды берсең де, сырыңды берме. Жизнь врагу отдай, но тайны не выдавай. Give life to the enemy, but don’t betray a secret.
9 Жауға жалынба, досқа тарылма.
В беде друга не вини, у врага пощады не проси.
Don’t blame the friend for trouble, don’t ask for mercy from the enemy.
10 Табақ тмағымен жарасты, батыр жарағымен жарасты.
Посуду красит еда, джигита – оружие. The food adorns plates, as the weapon adorns a horseman.
11 Тәуекелсіз іс бітпейді, тәуекел етпеген арықтан өтпейді.
Не рискнешь – дело не свершишь, струсишь – через арык не прыгнешь. If you don’t risk you will not make business, if you are afraid you will not spring over aryk.
12 Ер жолдасы – тәуекел.
Риск – спутник героя. Risk is the companion of the hero.
13 Күш батылдыққа ереді. Смелость герою силы прибавляет.
Bravery adds force to the hero.
14 Тәуекел тау жығады. Смелость сдвигает горы с места.
Bravery gets mountains moving forward.
15 Жалықпаған жауды жеңеді. Стойкий врага одолеет. Stand person can take of the foe.
16 Ерлік білекте емес, жүректе. Храбрость не в силе, а в сердце.
Bravery is not in the force, but in the heart.
17 Жүрек – ер, бас – кемеңгер. Сердце храбро, голова мудра.
Heart is brave, the head is wise.
18 Ер есімі ел есінде. Имя героя в памяти народа.
Name of the hero in memory of the people.
19 Ерлік пен бірлік – егіз. Единство и героизм – едины.
The unity and heroism are unite.
20 Қорлық өмірден, ерлік өлім артық. Чем жить в унижении, лучше геройски умереть.
It is better to die heroically, than live in humiliation.
О ЗНАНИИ, УЧЕНИИ
1 Білімнің басы – бейнет, соңы – зейнет. В учении трудно, да плоды учения сладки. It is hard in learning, but the benefit is sweet.
2 Оқығаныңды айтпа, тоқығаныңды айт. Говори не о том, что вычитал,
а о том, что осмыслил.
Tell not about you read, but tell about you comprehended.
3 Білімге дүние жарық,
білімсіздің күні кәріп. Для ученого мир светел, для неуча мир темен.
The world is the light for learned person, but the darkness for untaught person.
4 Өмір – үлкен мектеп. Жизнь – самая большая школа.
Life is the biggest school.
5 Өмірдің өзі – ұлы ұстаз. Жизнь – учитель мудрый.
Life is the wise teacher.
6 Жердің сәні – егін,
ердің сәні – білім. Землю – украшают нивы, человека – знания. Fields adorn the Earth, knowledge adorns the person.
7 Білімді бесіктен тесікке дейін ізден. Знаний набирайся с пеленок и накапливай до дней последних.
Collect knowledge from the cradle and accumulate it until last days.
8 Кітап – алтын қазына. Книга – кладовая золота.
The book is the gold storeroom.
9 Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ. Нет жизни без знания, нет знания без учения.
There is no life without knowledge, there is no knowledge without learning.
10 Көп жасаған білмейді, көп көрген біледі. Не тот много знает, кто много прожил, а тот, кто много видел.
He doesn’t know much who lived much, but he who saw much.
11 Тіліңмен жүгірме,біліммен жүгір. Не стремись удивить красноречием, стремись удивить знаниями.
Don’t aim to surprise with eloquence, aim to surprise with knowledge.
12 Көргенсіз дегенге кек тұтпа, көргеніңнен көрмегенің көп. Не обижайся, если упрекнут в незнании: на свете больше неизвестного, чем известного.
Don’t take offense if you will be reproached with ignorance: there is more unknown in the world, than known.
13 Білім арзан, білу қымбат. Ученье ничего не стоит, да выучиться трудно.
The learning doesn’t cost anything but it’s difficult to be learnt.
14 Алтын алма, білім ал. Не гонись за золотом, гонись за знаниями.
Don’t pursue gold, pursue knowledge.
15 Ұстаздан шәкірт озады. Прилежный ученик превзойдет учителя.
The earnest pupil will exceed the teacher.
16 Күш – білімде, білім – кітапта. Сила – в знании, знания – в книгах.
Power is in knowledge, knowledge is in books.
17 Білек бірді, білім мыңды жығады. Сильный победит одного, ученый тысячу.
The strong will win against one person, the scientist will win one thousand.
18 Оқу – білім азығы, білім — ырыс қызығы.. Учение – основа знания, знание – основа счастья.
The doctrine is the basis of knowledge, knowledge is the basis of happiness.
19 Білімі жоқ ұл – жұпары жоқ гүл. Человек без знаний, что цветы без запаха.
The person without knowledge like flowers without smell.
20 Кісінің көркі киім емес – білім. Человека украшает не одежда, а знание.
The person is adorned not by clothes, and by knowledge.
О ЧЕЛОВЕКЕ
1 Адам деген ардақты ат. Человек – достойное имя.
The person is a worthy name.
2 Адамдықтан үлкен ат жоқ,
наннан үлкен ас жоқ. Самая святая пища – хлеб, самое святое имя – человек.
The most sacred food is bread, the most sacred name is the person.
3 Адамгершілікке арналған үш сауал бар: шөлге құдық қазған бір сауап, өзенге көпір салған бір сауап, жолға ағаш еккен бір сауап. Три дела человеку делают честь: колодец, вырытый в пустыне; мост, проложенный через реку; дерево, посаженное у дороги.
Three businesses do credit to the person: the well dug in the desert; the bridge which has been laid out through the river; the tree planted at the road.
4 Еңбек – адамның көркі, адам заманның көркі. Труд украшает человека, а человек – свое время.
Work adorns the person, and the person adorns the time.
5 Біреу, біреуге сүйеу. Человек – опора человеку.
The person is a support to the person.
6 Талабы жоқ жас – қанаты жоқ құс. Человек без цели, что птица без крыльев.
The person without the purpose that a bird without wings.
7 Ормансыз жер – жалаңаш,
армансыз ер – жалаңаш. Человек без мечты, что земля голая без леса. The person without dream that the bare land without the wood.
8 Адам тастай берік, гүлдей нәзік. Человек крепче камня и нежнее цветка. The person is stronger than a stone and is gentler than a flower.
9 Адамның күні адаммен Человеку без человека жизни нет. There is no life to the person without the person.
10 Адам бір-біріне қонақ. В жизни человек человеку – гость. One person is the guest to another one in life.
11 Адам жүрген жермен адам жүреді, біреу білмегенді біреу біледі. Человек идет по проложенной человеком дороге, чего один не знает, узнает другой.
The person goes on the way paved by the person, if one doesn’t learn, another will learn.
12 Адам қайғысы – заман қайғысы. Заботы человека – заботы его времени. Care of the person is care of his time.
13 Жасық адам жасына жетпей қартаяр, асыл адам жасына жетпей марқаяр. Слабый человек раньше времени стареет, сильный человек раньше времени мужает.
The person of no character grows old ahead of time, the strong person reaches manhood ahead of time.
14 Әркімнің өзі шығар биігі бар. У каждого человека есть своя высота.
Each person has his height.
15 Адамына қарай сәлемі. В какой человек чести, таковы будут ему и почести. In what honor the person will be, so that laurels will be to him.
16 Адамның сырты алдамшы. Внешность человека бывает обманчива.
Appearance of the person can be deceiving.
17 Темір сырын отта танытады,
адам сырын жоқта танытады. Железо испытывается на огне, человек познается в беде.
Iron is tested on fire, the person is learned in trouble.
18 Жаңылмас жақ болмас,
сүрінбес тұяқ болмас. Скотине свойственно спотыкаться, человеку – ошибаться.
The cattle can stumble, the person can make a mistake.
19 Адам көркі шүберек, ағаш көркі жапырақ. Дерево листья украшают, человека одежда.
Leaves decorate a tree, clothes decorate the person.
20 Адамның ұяты бетінде,
адамгершілігі ниетінде. Совесть человека на лице, а человечность в поступках.
Conscience of the person on a face, and humanity in acts.
О ТРУДЕ, ТРУДОЛЮБИИ, ЛЕНИ И БЕЗДЕЛЬЕ
1 Ер дәулеті – еңбек. Богатство джигита – труд. Wealth of the dzhigit (horseman) is work.
2 Еңбексіз өмір жоқ, ауырсыз жеңіл жоқ. Без тяжелого легкого нет, без труда жизни нет. There is no easiness without heaviness, there is no life without work.
3 Түйір нан — тамшы тер. В куске хлеба – капля пота.
A drop of sweat in a piece of bread.
4 Сен істі сүйсең, іс саған бас иеді. Дело покоряется тому, кто его любит. Business obeys the one who loves it.
5 Бейнетің қатты болса, татқаның тәтті болар. До пота поработаешь – с аппетитом поешь. If you work to sweat you will eat with appetite.
6 Еңбексіз тапқан мал, есепсіз кеткен мал. Что легко наживается, так же легко утрачивается. As easily it profits, so easily it lost.
9 Еңбексіз өмір – сөнген көмір. Жизнь без труда – тлеющая зола. Life without effort is smoldering ashes
13 Еңбегіне қарай өнбегі. По труду и плоды.
As you work so the fruits.
14 Келген дәулет, кеткен бейнет. Приобретенный достаток – это затраченный труд. The acquired prosperity is the expended work.
15 Еңбектің көзін тапқан, байлықтың өзін табады. Смысл труда разгадал – на казну напал. If you solved the sense of work, you have found a treasury.
16 Жерге еткен жақсылық жерде қалмайды. Труд, вложенный в землю, в земле не залежится. The work enclosed in the earth, will not lie too long in the earth.
18 Бақыт кілті еңбекте. Ключи счастья в труде.
The keys of happiness in work.
19 Кім еңбек етсе — сол тоқ. Кто работает, тот и сыт.
He who works will be well-fed.
20 Сүйіп істеген іс шаршатпайды. От любимой работы усталости нет. There is no fatigue from favourite work.
21 Есесіқайтқан еңбек – игі. Тот труд благо, который не напрасен. That work is the benefit which isn’t vain.
22 Еңбек өмірді ажарлайды. Труд жизнь украшает.
Work adorns life.
23 Еңбек адамның екінші анасы. Труд — вторая мать человеку. Work is the second mother.
24 Жалқаулық аздырады, еңбек оздырады. Труд прославляет, лень с пути сбивает. Work glorifies, laziness leads astray.
25 Ащы еңбектен тәтті нан. У трудной работы хлеб сладкий. Hard work gives sweet bread.
26 Ерінбей еңбек қыл, жалықпай өнер біл Без лени трудись, без устали учись. Work without laziness, study indefatigably.
29 Аз сөйле, көп істе. Больше дела, меньше слов. Deeds, not words.
31 Есесі қайтқан еңбек — игі. Лишь тот труд на благо идет, который пользу принесет.
Only that work goes on the benefit which will bring favor.
32 Еңбек ептілікті керек етеді. Труд любит умение.
Work loves ability.
33 Еңбек пен бақыт егіз. Труд и счастье — едины.
Work and happiness are united.
34 Еңбек ер атандырады. Труд сделает героем.
Work will make you a hero.
О СЕМЬЕ И СЕМЕЙНЫХ ОТНОШЕНИЯХ
1 Балалы үйдің ұрлығы жатпас. В доме с детьми тайн не бывает.
No secrets in the house with children.
2 Барды – балама, жоқты – санама. Всё, что есть – детям, нужду – себе.
All you have for children, and adversity for yourself.
3 Әкеге баланың алалығы жоқ. Для отца все дети одинаковы.
All children are identical to the father.
4 Ағайын – алтау, ана – біреу. Родни много, а мать – одна.
Relatives many, mother one.
5 Ата – бәйтерек, бала – жапырақ. Отец – дерево могучее, дети – его листья.
The father is a mighty tree, children are its leaves.
6 Ата – балаға сыншы. Отец – судья своим детям.
Father is the judge to the children.
7 Бес саусақ бірдей емес. Пять пальцев на одной руке, а все разные.
Five fingers on one hand, and all are different.
8 Ердің анасы – елдің анасы. Мать, родившая героя, всему народу мать.
Mother who has given birth to the hero is the mother to all people.
9 Бесіксіз үйде береке жоқ. В доме без колыбели уюта нет.
No cosiness without cradle in the house.
10 Балалы үй — базар, баласыз үй – мазар. Дом с детьми, что базар — шумлив и весел, дом без детей, что могила — тих и печален. The house with children like a market is noisy and cheerful, the house without children like a grave is silent and sad.
11 Әкеге қарап ұл өсер. Глядя на отца растет сын.
The son grows looking at the father.
12 Әкені көріп ұл өсер, шешені көріп қыз өсер. Cын берет пример с отца, дочь — с матери. The son follows father’s example, and the daughter follows mother’s example.
13 Туғаныңмен сыйыспасаң, кең дүниеге сыймассың. Кто с родней в мире не живет, в просторном мире места не найдет. Who doesn’t live in peace with relatives, will not find a place in the spacious world.
14 Жақсы әке — жаман балаға қырық жылдық ризық Добрая слава отца сорок лет служит непутевому сыну. The good reputation of the father serves forty years the useless son.
15 Жақыныңды жат етсең, жатқа күлкі боларсың. Сторониться своих – стать посмешищем для чужих.
To avoid your people means to become a laughing-stock for strangers.
Күріш арқасында күрмек су ішеді (Когда рис поливают — сорняк тоже воду пьет)
Тамшыдан тама берсе, дария болар (Капля за каплей собирается, река появляется)
Жер — семіз, от — арық (Земля одаряет, огонь все пожирает)
Жердің көркі тал болар, елдің көркі мал болар (Земля деревьями богата, скотом богат народ)
Бір ағаш кессең, орнына он ағаш отырғыз (Если дерево срубил одно, десять посади вместо него)
Тоқтатсаң жерге қалың қар, дей бер жақсы өнім бар (Землю снег питает, а земля урожай рождает)
Жері қатты болса, малы сүтті болады (Если благодатная земля, у коровы будет много молока)
Бұлақ болмаса, өзен болмас еді (Если б не источник, засохла бы река)
Су аққан жерінен ағады, шөп шыққан жеріне шығады (Вода течет, где всегда текла, трава растет, где всегда росла)
Жер қөңді сүйеді, ат жемді сүйеді (Конь любит овес, а земля — навоз)
Қыс малыңды бақ, жаз жерінді шап (Зимою пасти скот, летом землю полоть)
Ат адамның қанаты, ас адамның қуаты. (Конь — для человека как крылья, а в хлебе его сила.)
